Biuletyn informacyjny OIPiP

Marzec-Kwiecień 2007r.

mgr Elwira Berezowska
Samodzielna Pracownia Pielęgniarstwa Położniczego PAM

Metody komunikowania się z rodzicami w sytuacji trudnej emocjonalnie

Wykonywanie zawodu położnej najczęściej kojarzone jest z towarzyszeniem przy narodzinach. O trudnych sytuacjach, zarówno dla pacjentek jak i dla położnych, myśli się rzadziej. A są one nieodłączną częścią zawodu.
Na świecie rodzi się rocznie około 150 milionów dzieci z których około 7 milionów (4,6%) umiera w okresie okołoporodowym: 4 miliony przed porodem (śmierć płodu, martwe urodzenie) i 3 miliony w okresie noworodkowym. Połowa zgonów poporodowych dotyczy noworodków o małej masie urodzeniowej (<2500g). W krajach rozwiniętych przewaga zgonów przedporodowych jest jeszcze większa, a zgony poporodowe w większości dotyczą noworodków o małej masie urodzeniowej. W krajach tych praktycznie wyeliminowano zgony śródporodowe płodów, a umieralność poporodowa stale obniża się dzięki rozwojowi neonatologii. W zakresie obniżania umieralności przedporodowej postęp jest znacznie mniejszy. W Niemczech w ciągu ostatnich 12 lat częstość ob-umarć płodów pozostała niezmieniona. W Japonii obumarcie płodu stanowi ponad 70% umieralności okołoporodowej. W Polsce również częstość zgonów płodów nie obniża się, w przeciwieństwie do zmniejszającej się umieralności noworodków (6).
Jednym z najtrudniejszych problemów na oddziałach położniczych i noworodkowych, z którymi musimy sobie radzić jako personel jest sytuacja śmierci noworodka, utraty dziecka w wyniku poronienia lub diagnozy wad wrodzonych. Powszechne oczekiwanie na zdrowe „normalne" dziecko, nie spełnia się dla 2% przyszłych rodziców (1).
Strata bliskiej osoby jest jednym z najbardziej stresujących wydarzeń dla każdego człowieka. Dla kobiety, niezależnie od tego ile trwała ciąża lub ile dni żyło dziecko, jest to śmierć kogoś wyczekiwanego, często realnego i kochanego, zaś w przypadku wad dziecka jest to śmierć naturalnej nadziei rodziców na urodzenie zdrowego noworodka (5,6).
Naturalną reakcją na stratę bliskiej osoby jest żałoba. Pod tym pojęciem kryje się całość procesów psychicznych, które towarzyszą stracie. Według C. M. Sanders w przeżywaniu żałoby można wyróżnić następujące fazy:
Faza I: Szok
- niedowierzanie, zaprzeczenie - matka może nie chcieć uwierzyć, że straciła dziecko, prosi o dodatkowe badania, o czas, mając nadzieję, że to co usłyszała okaże się nieprawdą, taka reakcja zwykle trwa krótko,
- bezradność,
- wewnętrzny zamęt;
Faza 2: Uświadomienie sobie straty
- gniew - jest naturalną reakcją na sytuację, którą postrzegamy, jako niesprawiedliwą, może przyjmować postać złości na siebie, na inną osobę lub reakcji ogólnej,
- poczucie winy - następuje zazwyczaj po wybuchu gniewu i w sytuacji, gdy osoba cierpiąca spotyka się z niezrozumieniem otoczenia, a nawet ostrą krytyką,
- przewlekły stres,
- nadwrażliwość,
- konflikty emocjonalne,
Faza 3: Chronienie siebie/wycofanie się
- wycofanie się,
- rozpacz - ten etap trwa często długo i towarzyszy innym,
- osłabienie systemu odpornościowego,
- zmęczenie,
- praca nad smutkiem i żalem,
- „hibernacja", apatia - może być zarówno sygnałem powracania do równowagi, jak i pierwszą oznaką depresji; jeśli stan ten utrzymuje się dłużej niż 2 tygodnie, należy skierować pacjentkę do specjalisty,
Faza 4: Powracanie do zdrowia
- odzyskiwanie kontroli,
- przebaczanie i zapominanie,
- poszukiwanie znaczenia, nadawanie sensu zdarzeniu, pomaga wpleść bolesne doświadczenie w system wartości tak, aby go nie zburzyć,
- zabliźnianie się rany - co nie oznacza zapomnienia o bolesnych wydarzeniach, one nadal tkwią w pamięci, ale teraz już nie ranią,
Faza 5: Odnowa
- aktywny kontakt ze światem,
- zajęcie się swoimi potrzebami wewnętrznymi,
- akceptowanie odpowiedzialności (3,5,9).
Sytuacja utraty dziecka w szpitalu sprzyja zaburzeniu przebiegu żałoby. Konsekwencją może być depresja, chroniczny smutek, zaburzenia psychosomatyczne, brak chęci do życia i zainteresowania światem. Niestety, bardzo często w tej trudnej sytuacji kobieta jest pozostawiona sama sobie. Personel medyczny nie zawsze potrafi pomóc. Na oddziałach położniczych nie stosuje się programów postępowania psychoterapeutycznego wobec matek (rodziców), które straciły lub rodzą nie w pełni sprawne dziecko i dla których informacja o tym jest na ogół dramatycznym przeżyciem (2).
Nieznajomość zasad skutecznego komunikowania się i brak umiejętności interpersonalnych oraz rzeczywistych potrzeb kobiety i rodziny w tej sytuacji sprzyja zachowaniom instynktownym oraz popełnianiu błędów i zaniechań przez pracowników służby zdrowia.
Podstawowymi warunkami skutecznego komunikowania się są:
- wiarygodność nadawcy,
- wysyłanie zrozumiałych przekazów,
- zapewnienie dopływu informacji zwrotnych.
W czasie kontaktu z pacjentką i jej rodziną, oprócz komunikacji werbalnej (słowne przekazywanie informacji), ważną rolę pełni również komunikacja niewerbalna: okazywanie uczuć, troski, zainteresowania rozmówcą poprzez utrzymywanie z nim kontaktu wzrokowego, odpowiednią pozę ciała, czy modulację głosu. Komunikacja niewerbalna ma często nieświadomy charakter. Okazuje się, że w komunikowaniu się dwóch osób element werbalny niesie mniej niż 35% społecznych znaczeń komunikacji, natomiast komunikaty niewerbalne ponad 65%.
Oprócz stosowania komunikacji werbalnej oraz po-zawerbalnej bardzo istotną umiejętnością, dzięki której możemy lepiej i skuteczniej porozumiewać się jest aktywne słuchanie (3,5).
W czasie rozmowy lub przekazu pewnych informacji pacjentkom, należy przestrzegać kilku zaleceń po to, aby informacje były odpowiednio odebrane. Zwracając się do pacjentki należy mówić jasno, unikać żargonu czy niezrozumiałego słownictwa medycznego. Aby komunikacja była prawidłowa, należy wybrać odpowiednie miejsce, czas, usunąć wszystkie bariery, które mogą zakłócać przekaz. Bardzo ważna jest postawa personelu, która powinna być otwarta: otwarte ramiona, spokojna, pogodna twarz. Zakłada się, aby komunikacja odnosiła zamierzone efekty, personel powinien mówić na poziomie rozmówcy: siedząc lub stojąc. Zawsze należy zwracać się twarzą przyjmując postawę zaangażowania pochyloną ku przodowi z zachowaniem prawidłowego kontaktu wzrokowego.
Najczęstszymi źródłami nieporozumień w komunikowaniu się wg J. Mielibrudy są:
- od strony nadawcy komunikatu - nie komunikowanie tego, co naprawdę się myśli lub pragnie, wypowiedzi niejasne, tak skonstruowane, by móc się z nich wycofać, oraz jednoczesne nadawanie sprzecznych lub rozbieżnych ze sobą komunikatów;
- od strony odbiorcy komunikatu - niedostateczne
skupienie uwagi na tym, co ktoś inny mówi. słuchanie tylko po to, by jak najszybciej zabrać głos, przedwczesne wysnuwanie przypuszczeń na temat tego, co nadawca powie za chwilę, słuchanie rozmówcy głównie po to, by go ocenić, dokonywanie ciągłych ocen (3,4,8,9);
Ważnym elementem pracy z pacjentką i jej rodziną w trudnej sytuacji jest umiejętność nawiązania kontaktu. Sprzyjają temu:
- umiejętność aktywnego słuchania - gotowość do wysłuchania pacjentki jest czymś najcenniejszym co położna może dać w tej sytuacji; współczujące słuchanie jest bardzo ważną umiejętnością; można nauczyć się technicznych sposobów słuchania; budowanie takiej umiejętności zaczyna się od ludzkiego współczucia w obliczu żałoby i pozostania względnie milczącym, kiedy osierocony mówi;
- zachowanie spokoju - dobrze jest gdy personel zachowuje spokój, jest on dla pacjentki wspierający i podtrzymujący;
- pozwolenie na przeżywanie różnych uczuć -zauważanie ich, traktowanie ich jako naturalne i ludzkie, nie zaprzeczanie ich istnieniu, nie dawanie na siłę dobrych rad; zapewnienie pacjentki o tym, że to co przeżywa jest naturalne, pamiętając, że każdy inaczej przeżywa stratę. Jednym z naturalnych uczuć pojawiających się w obliczu straty jest złość - warto pamiętać o tym, by ją przyjąć i nie traktować jej zbyt osobiście;
- rozmowa - pacjentka potrzebuje mówić i pytać; mimo, że sytuacja dla obu stron jest trudna, warto poświęcić pacjentce trochę swojego czasu; warto odpowiadać na jej pytania i informować ją o jej stanie, rokowaniach, dalszym leczeniu (7);
Martwe urodzenie, zgon noworodka i narodziny upośledzonego dziecka rodzą ból i rozpacz nie tylko rodziców, ale również tych, którym powierzono nad nimi opiekę - położnych, pielęgniarek i lekarzy. Odhumanizowanie, na które często narzekają pacjentki jest często sposobem poradzenia sobie personelu medycznego z dużą ilością trudnych uczuć, które muszą przeżywać w obliczu cierpień matek tracących dziecko lub nadzieję. Naturalne jest, że zarówno pacjentki jak i ich lekarze stosują różne mechanizmy obronne: chęć zaprzeczania, umniejszania problemu oraz przeżywają całą gamę uczuć - bezradność, niechęć a często i złość. Warto zrozumieć, że świadomość odczuwanych emocji i zaakceptowanie ich naturalności przez obie strony może zaowocować lepszą współpracą między pacjentkami a lekarzami, położnymi czy pielęgniarkami.

Piśmiennictwo: dostępne u autorki - adres e-mail: elabera@op.pl
Artykuł wydrukowany za zgodą autorki