Biuletyn informacyjny OIPiP

Marzec-Kwiecień 2007r.

Zalecenia konsultanta krajowego
Opieka pielęgniarska nad pacjentami leczonymi cytostatykami

Zofia Jędrusik, Anna Koper

Zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia, ustawą Prawo farmaceutyczne oraz przyjętą Dyrektywą Unii Europejskiej sporządzanie leków cytostatycznych należy do farmaceutów. Natomiast do pielęgniarek należy: 1) przygotowanie pacjenta do terapii cytostatykami, 2) opieka pielęgniarska w trakcie terapii cytostatykami, 3) opieka pielęgniarska po terapii. Poniżej omówimy punkty 1. i 3., natomiast rozległą problematykę związaną z pielęgnowaniem w trakcie terapii cytostatykami rozwinie artykuł w następnym numerze.
Przygotowanie pacjenta do terapii cytostatykami
Cytostatyki mają działanie cytotoksyczne, są więc lekami, których podawanie wymaga szczególnej ostrożności i doskonałego wyszkolenia pielęgniarek. Podawanie cytostatyków wiąże się z częstym występowaniem objawów niepożądanych. Powikłania te mogą się ujawnić w trakcie leczenia, a także w różnym czasie po jego zakończeniu.
Jak wiadomo cytostatyki niszczą komórki nowotworowe, ale uszkodzeniu ulegają również zdrowe komórki różnych narządów wewnętrznych człowieka, zwłaszcza szybko dzielące się komórki szpiku, nabłonka przewodu pokarmowego oraz gonad. Objawy niepożądane mogą być podobne przy podawaniu różnych leków. Granulocytopenia, małopłytkowość, zmniejszenie odporności, nudności i wymioty są obserwowane po większości cytostatyków. Leki cytostatyczne mogą wpływać na określone narządy, np. po antybiotykach antracyklinowych może wystąpić uszkodzenie układu krążenia, a po analogach platyny uszkodzenie nerek. Leczenie chemioterapią może powodować lęk przed skutkami długotrwałego leczenia. Należy umiejętnie przygotować pacjenta do takiej terapii. Pacjent „pierwszo-razowy" jest edukowany przez pielęgniarkę, otrzymuje w formie pisemnej informacje na temat chemioterapii, sposobu odżywiania się i występujących objawów niepożądanych. Ponadto, w trakcie leczenia należy stworzyć atmosferę przyjazną dla pacjenta, zapewnić o gotowości do opieki, okazywać zainteresowanie, wyjaśnić wątpliwości i informować pacjenta o wszelkich działaniach, które go dotyczą.
Wielkie znaczenie ma umożliwienie kontaktu z rodziną oraz przyjaciółmi, zapewnienie wsparcia psychicznego.
Należy pamiętać, że przyjazna atmosfera w chwili przyjęcia oraz świadome postępowanie pielęgniarki w dużej mierze łagodzą działanie ujemnych bodźców.
Nie bez znaczenia jest podmiotowe traktowanie pacjenta. Powinien on mieć poczucie, że jest w dniu przyjęcia „najważniejszą osobą"; umożliwia to pozyskanie zaufania oraz dobrej opinii chorego o fachowości personelu pielęgniarskiego. Dobra współpraca chorego, uwarunkowana zrozumieniem przez niego zasad chemioterapii, jest niezbędna, aby można było zapobiec objawom niepożądanym, w niektórych przypadkach ograniczyć je oraz zminimalizować lęk towarzyszący terapii. Istotnym zadaniem pielęgniarki jest także pomaganie rodzinie, poszerzanie zakresu współpracy, ułatwienie dotarcia do rzetelnych informacji oraz udzielenie wsparcia.
Przyjmując pacjenta pierwszorazowe-go do ambulatorium chemioterapii, pielęgniarka wykonuje następujące czynności. Wyjaśnia pacjentowi sposób podania leków cytostatycznych i określa czas ich wchłaniania. Zapoznaje go z objawami niepożądanymi chemioterapii i sposobami radzenia sobie z nimi. Udziela wskazówek dotyczących odżywiania się w czasie trwania leczenia chemicznego. Objaśnia, jak postępować w przypadku wynaczynienia leku poza żyłę, wreszcie zakłada wkłucie dożylne lub igłę do portu podskórnego.
Opieka pielęgniarska po terapii cytostatykami
Jak zostanie to szczegółowo opisane w następnym artykule o opiece pielęgniarskiej w trakcie terapii cytostatykami, podczas procesu leczenia pielęgniarka swoje postępowanie opiera na aktywnym współudziale pacjenta i jego rodziny. Jej zindywidualizowana opieka dostosowana jest zawsze do potrzeb, stanu i możliwości konkretnej osoby. Zadaniem pielęgniarki jest uczyć, motywować i pomagać choremu w osiąganiu zdolności do samodzielnego radzenia sobie z pojawiającymi się problemami.
Po zakończeniu terapii pacjent może skarżyć się na przedłużające się uczucie osłabienia i senność. W takim przypadku pielęgniarka powinna zachęcać go do częstego wypoczynku, do oszczędzania sił, do przyjmowania większej ilości płynów oraz stosowania lekkiej diety. Brak apetytu jest typowym objawem niepożądanym w trakcie leczenia. Pielęgniarka powinna wówczas pouczyć pacjenta o konieczności spożywania małych ilości posiłków, odpowiednio urozmaiconych.
Do pielęgniarki należy poinformowanie o możliwości pojawienia się późnych objawów niepożądanych, które mogą wystąpić po upływie tygodni, miesięcy lub lat od zakończenia terapii. Takie wyjaśnienia zmniejszają strach pacjenta przed nawrotem choroby. Wskazane jest pouczenie pacjenta o konieczności szybkiego zgłaszania zmiany samopoczucia. Ponadto należy uświadomić mu konieczność unikania zakażenia, jak również ekspozycji na zmiany temperatury (słońce).
Opieka pielęgniarska po terapii cytostatykami polega przede wszystkim na obserwacji pacjenta pod kątem wystąpienia objawów niepożądanych, zapewnieniu optymalnych warunków do odpoczynku oraz kontroli stanu psychicznego.
Personel pielęgniarski sprawujący opiekę nad pacjentem poddanym chemioterapii zna podstawowe potrzeby chorych otrzymujących leki cytostatyczne i problemy mogące wystąpić u nich w różnym czasie i okolicznościach. Powinien jednak inicjować rozmowy terapeutyczne i ośmielać podopiecznych do zadawania pytań. Należy podkreślić, że świadoma współpraca personelu z pacjentami oraz zrozumienie przez nich zasad chemioterapii to niezbędny warunek skuteczności działań prowadzących do zapobiegania występowaniu objawów niepożądanych. W niektórych przypadkach prawidłowa współpraca może znacząco ograniczyć te objawy oraz zminimalizować lęk towarzyszący terapii.
Podejmowanie przez pielęgniarki działań edukacyjnych wobec rodziny pacjenta ma na celu przygotować ją do opieki nad chorym w warunkach domowych. Właściwa współpraca personelu z pacjentami i ich rodzinami w zakresie rozpoznawania potrzeb chorego i ich zaspokajania, pomoc w rozwiązywaniu różnego rodzaju problemów oraz wszelkie działania edukacyjne umożliwiają profesjonalną i bezpieczną opiekę w trakcie chemioterapii.

mgr Zofia Jędrusik
dr n. med. Anna Koper
Centrum Onkologii w Bydgoszczy
(przedruk) Z MAGAZYNU PIELĘGNIARKI i POŁOŻNEJ NR 12/2006