Biuletyn informacyjny OIPiP

Styczeń-Luty 2007r.

PRAWA PACJENTA A ETYKA ZAWODOWA. IDEE A RZECZYWISTOŚĆ

Pacjent jest określany jako osoba cierpiąca, korzystająca ze świadczeń systemu ochrony zdrowia i powierzająca swoje zdrowie fachowym pracownikom tego sytemu. Pacjentem jest również człowiek korzystający z usług medycznych i świadczeń zdrowotnych, niezależnie od tego czy jest zdrowy czy chory.
W trakcie relacji pomiędzy instytucją lub świadczeniodawcą usług zdrowotnych (pielęgniarką, położną, innym pracownikiem medycznym) a odbiorcą świadczeń (pacjentem, osobą zdrową lub chorą) powstają specyficzne relacje i stosunki określane jako prawa pacjenta.
Prawa pacjenta stanowią konkretyzację praw człowieka w określonych sytuacjach związanych z korzystaniem ze świadczeń medycznych.
Zagadnienia dotyczące praw człowieka oraz ich przestrzegania to zjawisko charakterystyczne dla XX wieku, nierozerwalnie związane z historią wojen oraz losami ludzi (zarówno żołnierzy jak i ludności cywilnej).
Prawa człowieka znalazły swoje odbicie w dokumentach międzynarodowych takich jak m.in. Powszechna deklaracja praw człowieka (1948), Europejska konwencja praw człowieka i podstawowych wolności (1950), Europejska karta socjalna (1961), Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (1966).
Procesy zachodzące w medycynie, rozwój nauk i technologii medycznych oraz poczucie zagrożenia praw i godności człowieka w procesie leczenia spowodowały konieczność określenia praw pacjenta. Mają one chronić pacjenta m.in. przed: uzależnieniem od służby zdrowia, możliwością nadużyć w procesie diagnozowania i leczenia, instrumentalnym wykorzystaniem pacjentów (np. w zakresie testowania nowych leków), możliwością niewłaściwego zastosowania osiągnięć biologii i medycyny (eksperymenty medyczne).
Powodem publicznej debaty nad prawami pacjenta stały się m.in. dwa wydarzenia w medycynie lat 60-tych: ujawnienie w USA w 1966 roku badań dla celów naukowych prowadzonych na pacjentach bez ich zgody, często na osobach nieletnich, upośledzonych oraz nieuleczalnie chorych, pierwsza transplantacja serca dokonana w 1967 roku w Kapsztadzie. Epizody te wywołały wiele sporów, pytań i wątpliwości natury etycznej, filozoficznej i prawnej.
Po raz pierwszy publicznie uświadomiono, że nowoczesna medycyna znalazła się na nowym nieznanym, niejednoznacznym moralnie i prawnie gruncie, co wymaga podjęcia działań zmierzających do wprowadzenia nowych unormowań. Rozpoczął się proces tworzenia nowych standardów deontologicznych przez Światowe Stowarzyszenie Medyczne. Wśród nich znalazły się:
1. Deklaracja Helsińska 1964 - dotyczy eksperymentów medycznych,
2. Deklaracja z Tokio 1975 - zabrania pracownikom medycznym udziału w działaniach naruszających godność i dobro człowieka,
3. Deklaracja Hawajska 1977 - dotyczy pacjentów psychiatrycznych,
4. Deklaracja z Wenecji 1983 - dotyczy pacjentów w stanach terminalnych,
5. Deklaracja Praw Pacjenta WHO 1994 - rekomendacje mające na celu promocję praw pacjenta,
6. Deklaracja z Lizbony 1995 - standardy deontologiczne środowiska medycznego,
7. Konwencja Bioetyczna i 997- Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec Zastosowań Biologii i Medycyny.
Zagadnienia zawarte w tych dokumentach koncentrują się wobec takich kategorii etycznych, (praw pacjenta) jak: autonomia, godność, prawo do prywatności, prawo do integralności.
Zagadnienia praw pacjenta znalazły odbicie w polskich aktach prawnych: Konstytucja RP, Kodeks Cywilny, Kodeks Karny, ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, Ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów, Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej, Ustawa o zawodzie lekarza, Kodeks etyki zawodowej pielęgniarki i położnej RP, Kodeks etyki lekarskiej, Kodeks etyki aptekarskiej. Wskazane akty prawne określają prawa pacjenta do:
1. rzetelnego leczenia i pielęgnowania
2. informacji
3. prywatności
4. samostanowienia o sobie
5. poszanowania godności i wolności osobistej.
Respektowanie praw człowieka i ochrona godności ludzkiej bezpośrednio powiązane są z istotą i celami pielęgniarstwa. Pierwsze szkoły pielęgniarskie i położnicze, za główny cel kształcenia przyjmowały wykształcenie w pielęgniarkach - absolwentkach poczucia odpowiedzialności, jako podstawowego warunku prawidłowego wykonywania zawodu, służącego ludziom chorym, niepełnosprawnym i niedołężnym.
Podstawowe zasady obowiązujące pielęgniarki i położne w trakcie wykonywania czynności zawodowych to:
1. szacunek dla godności i wolności osobistej każdego pacjenta
2. prawo do intymności pacjenta
3. ochrona zdrowia i bezpieczeństwa pacjenta
4. tajemnica zawodowa
5. prawo pacjenta do informacji.
Pielęgniarki i położne podlegają regułom prawnym i moralnym funkcjonującym w społeczeństwie na zasadzie powszechności, a za swoją działalność ponoszą m. in. odpowiedzialność za naruszenie praw pacjenta.
Zasadniczym aktem prawnym określającym odpowiedzialność pielęgniarek i położnych jest Ustawa o samorządzie pielęgniarek i położnych, której art. 38 mówi: „Członkowie samorządu podlegają odpowiedzialności zawodowej przed sądami pielęgniarek i położnych za postępowanie sprzeczne z zasadami etyki zawodowej oraz za zawinione naruszenie przepisów dotyczących wykonywania zawodu pielęgniarki i położnej".
W grupie wykroczeń zawodowych pielęgniarek i położnych w zakresie nieprzestrzegania praw pacjentów znalazły się min.:
1. nieprzestrzeganie tajemnicy zawodowej
2. naruszenie prawa pacjenta do poszanowania godności osobistej i intymności
3. podmiotowe traktowanie pacjentów, brak kultury, niewłaściwe postawy wobec pacjenta i jego najbliższych
4. ograniczanie dostępu do informacji na temat stanu zdrowia pacjenta
5. ograniczanie kontaktu z najbliższymi.
Przyczyn takiego stanu rzeczy można upatrywać głównie w następujących zjawiskach:
1. rutynowe podejście do pacjenta,
2. brak wiedzy i świadomości zachowań etycznych,
3. „ślepe" przestrzeganie regulaminu, a nie patrzenie przez pryzmat stanu zdrowia oraz prawa pacjenta,
4. obawa przed niełaską kierownictwa czy utratą pracy,
5. niewłaściwa organizacja świadczeń pielęgniarskich.
Problemy w zakresie przestrzegania praw pacjentów w Polsce można więc opisać w kilku płaszczyznach: nieprzestrzeganie praw pacjentów w okresie przejściowym w sytuacji ciągłej dominacji tradycyjnego paternalizmu służby zdrowia, trudności w interpretacji niektórych zapisów prawnych, niedobory wiedzy, konflikt wartości: dobra pacjenta i jego prawa do samostanowienia o sobie, niedobory finansowe i limitowanie świadczeń, braki w zatrudnieniu, niewłaściwa organizacja opieki.

Przedruk z materiałów konferencyjnych „Wartości moralne, etyczne i odpowiedzialność w pracy pielęgniarki i położnych",
Warszawa 3-5.04.2006r.